De diepgaande impact van trauma op levens van mensen krijgt ook binnen de theologie steeds meer aandacht. Onder meer via 'trauma-informed' (trauma-sensitieve) benaderingen wordt geprobeerd antwoord te vinden op vragen als: hoe kan de kerk omgaan met trauma, en welke plaats daarvoor is er in het pastoraat, de liturgie en het gemeente-zijn? Tijdens de studiedag van het Seminarium op 30 juni gingen sprekers en deelnemers met elkaar in gesprek over trauma, theologie en de kerk. Een verslag.

‘Trauma-informed theology’

Marie Hansen-Couturier is de eerste spreker. Zij werkt als promovenda (AiO) aan de Protestantse Theologische Universiteit (PThU). Haar onderzoek gaat over een lijfelijke, trauma-sensitieve theologie na seksueel misbruik. “Een trauma-sensitieve theologie is een theologie die zich laat hervormen door hedendaagse kennis van en over trauma. Die rékening houdt met verhalen en gevolgen van trauma”, legt ze uit. “En een trauma-sensitieve theologie die rekening houdt met ervaringen van seksueel misbruik is ook een lijfelijke theologie: je lijf doet mee in hoe je dingen ervaart, naar dingen kijkt. Een lijfelijke theologie stelt het lichaam op een positieve manier centraal.”

Kerkgeschiedenis en theologie hebben over het algemeen geen goede papieren als het gaat over positieve aandacht voor het lichaam – zéker als het gaat over de lichamen van vrouwen, constateert Hansen. “Vaak werd en wordt het spirituele, het geestelijke, als ‘beter’ gezien dan het lichamelijke, het aardse. Maar als we kijken naar een van de meest fundamentele verhalen van het christendom, dat van de incarnatie, dan gaat het toch juist om lichamelijkheid en aardsheid in al haar facetten? God werd mens in Jezus: een mens die leefde, lachte, liefhad en leed. Met hart en ziel, met huid en haar. Met bloed, zweet en tranen. Hoe kunnen we dan zijn gaan denken dat ons lijf, met haar bloed, zweet, tranen, met haar vreugde en haar pijn, niet kernachtig onderdeel van geloof en theologie kan zijn? Lijf en theologie zijn wat mij betreft onlosmakelijk met elkaar verbonden.” Als het gaat om oog hebben voor trauma in de theologie, is aandacht voor het lichaam juist extra belangrijk, “omdat trauma in ons lijf wordt opgeslagen en ons lijf ons dus heel veel te vertellen heeft als het gaat om onze trauma's.”

Traumatische ervaringen in de Bijbel

Trauma is een veelbesproken onderwerp in de samenleving, en dat maakt het volgens Hansen ook een belangrijk thema voor de theologie. “Theologie gaat immers niet over het abstracte, vage, maar juist over het heel concrete leven van alledag. Kunnen we daar glimpjes van God in ontdekken en zo ja, hoe dan?”

Ze wijst op verhalen in de Bijbel die ingaan op allerlei traumatische ervaringen, individuele en collectieve.  “Denk bijvoorbeeld aan het verhaal van Tomas en Jezus. Na het – gewelddadige, traumatische! – lijden en sterven van Jezus, verschijnt Jezus opnieuw aan de leerlingen. Maar de sporen van het lijden zijn nog zichtbaar: Jezus heeft wonden, en juist dié wil Tomas aanraken. Ja, er is het wonder van de opstanding – nieuw leven door de dood heen. Maar dit betekent niet dat de sporen van het oude, van het trauma, volledig zijn uitgewist. De tekens daarvan blijven bij Jezus, en juist daardoor wordt Hij herkenbaar voor zijn leerling.”

Door de lens van trauma naar theologie kijken, raakt ook direct aan theologische vraagstukken, bijvoorbeeld rond Gods aanwezigheid in het lijden, zonde en slachtofferschap, vergeving en verzoening. “Trauma zet vraagtekens bij wat wij fundamenteel geloven over God en de wereld (bijvoorbeeld dat God goed is en dat de wereld een veilige plek is). Juist daarom is het goed om door de lens van trauma naar theologie te kijken, om theologie trauma-sensitief te maken”, concludeert Hansen dan ook.

Tot slot geeft Hansen nog een aantal praktische tips voor theologisch werken met trauma. “Het begint allemaal met luisteren, met écht durven en kunnen luisteren, met het durven en kunnen uithouden in de pijn, wanhoop, woede, het niet-weten. Daarnaast is ook actie nodig, praktische manieren om jezelf en je omgeving meer trauma-sensitief te maken.” In een kerkelijke context bijvoorbeeld via vertrouwenspersonen, VOG’s en een protocol ‘Veilige gemeente’. Tenslotte is ook kennis belangrijk: informeer jezelf over het onderwerp én maak het onderwerp bespreekbaar in je gemeente, bijvoorbeeld door erover te preken, een gesprekskring of thema-avond te organiseren of ervoor te bidden.

• Lees hier de hele lezing terug (pdf)
• Bekijk hier de bijbehorende powerpoint (als pdf)
• Lees hier meer over het onderwerp ‘Veilige gemeente’ (website Unie-ABC)

‘De rol van de getuige’

De tweede spreker van de dag is Daniël Drost. Hij werkt als docent aan het Baptisten Seminarium en verdiept zich als theoloog en als coach in de impact van trauma op het lichaam. Hij gaat in op het belang van de getuige in traumaverwerking.

Vier momenten van getuige-zijn

Hij onderscheidt allereerst vier plaatsen rondom traumaverwerking waar een getuige een rol kan spelen: bij het geweld zelf, bij het herkennen en erkennen van dat wat je aangedaan is, bij de verwerking en bij het herstelde leven. “Een van de definities van trauma is dat het de reactie van het lichaam is op een situatie van geweld die buiten het gangbare valt, waardoor je het geen plek kunt geven”, zegt hij. “Er is vaak geen getuige op die eerste plaats, niet in de helende zin van het woord. Dat draagt bij aan het ontwikkelen van trauma. Er is geen common ground, geen erkenning, geen taal, geen redelijkheid, niets bekends. Je bent alleen met het geweld.”

Bij het herkennen en erkennen kan een getuige woorden of uitdrukking geven aan dat wat het daadwerkelijk was. “Erkenning van buiten kan je als het ware toestemming geven je situatie te zien zoals hij daadwerkelijk was: het was niet gewoon, het was gewelddadig. Die toestemming en vooral dat je dit jezelf moeilijk kunt geven komt regelmatig naar boven als het gaat om vergeving. (…) Dit kan te maken hebben met het nog gedeeltelijk ontkennen van de ernst van wat je is aangedaan, of dat je aan je eigen geheugen of je gevoel twijfelt. Maar ook met 'valse' overtuigingen, zoals 'dat je vergevingsgezind moet zijn’ of dat ‘kwaad zijn slecht is' bijvoorbeeld. De getuige is essentieel in het leren erkennen van wat is aangedaan. Dit kan een coach of therapeut zijn, een vriend of familielid, of het eigen zieke lichaam.”

In de fase van verwerking kan de toehoorder een rol spelen door als meelevende buitenstaander te reageren op de verhalen. Zo kan de therapeut of pastor hervertellen wat hij heeft zien gebeuren. “Je fungeert dan als getuige van de impact die het verwerken van het trauma hier en nu heeft.”

Tot slot zijn er getuigen nodig in het herstelde leven. “Het gaat hier om een getuige die de herwonnen kracht en autonomie ziet en meeviert. Groei gaat langzaam en er moet hard worden gewerkt. Terwijl je ondertussen het gevoel kunt hebben dat je eigenlijk niets doet, omdat je dagen, weken, maanden vooral uitgeput bent. De getuige ziet de kleine stapjes voorwaarts en kan die benoemen.”

God als getuige

Na deze uiteenzetting legt Drost een verbinding met bijbelse, theologische lijnen over de rol van een getuige bij waarheid en herstel. “Als er een theologische lijn duidelijk naar voren komt in de Bijbel als het gaat om de rol van de getuige in herstel bij onrecht en trauma, dan is dat dat de lijn van God als getuige”, betoogt hij. Daarbij wordt duidelijk “dat de Bijbel oog heeft voor de behoefte van minderheden, slachtoffers, ontheemden en getraumatiseerden (omdat de Bijbel grotendeels vanuit dat perspectief is geschreven); de behoefte om gezien te worden in je pijn, om ergens initiatief en macht terug te pakken en om op die manier te herstellen en in vrede te leven”.

Hij werkt dit uit met een voorbeeld uit de Psalmen en vervolgens het boek Openbaring. “Het mooie aan de Psalmen is dat God woorden geeft voor ons lijden. Psalm 10 is een voorbeeld van hoe de Psalmen een fascinerende bron van liederen vormen die deze drie stappen ‘gezien worden in je pijn’, ‘initiatief en macht terugpakken’ en ‘herstellen en in vrede leven’ psychologisch voor zichzelf organiseren: door het bij God te zoeken, de ultieme macht in de hemel en op aarde.” Overigens benadrukt Drost daarbij nog: “In het kader van de traagheid van trauma is het belangrijk om te weten dat God je in de Psalmen taal geeft voor je pijn, maar dat je niet altijd met dankzegging of lofprijzing hoeft te eindigen. Veel Psalmen doen dat wel, maar sommige teksten ook nadrukkelijk niet.”

Het Lam dat geslacht is

Drost kijkt ook naar Openbaring, een boek dat gericht is aan de vervolgde, getraumatiseerde kerk, een kerk van martelaren, letterlijk: getuigen. “Openbaring 5 begint met de vraag naar geschiedenis en toekomst. Wie bepaalt de loop van de geschiedenis? Voor mensen met trauma kan dat een existentiële vraag zijn: wie bepaalt mijn geschiedenis en mijn toekomst? De daders, de gewelddadigen?” Het blijkt dat alleen ‘de Leeuw van Juda’, die zich presenteert als ‘een Lam dat geslacht was’, de toekomst kan ontrollen. “Wat ik hier zie gebeuren is dat Jezus zich radicaal identificeert met de getraumatiseerde martelaren die voor zijn troon staan. Hij laat zichzelf zien als een lam dat geslacht is.” Dat Hij in die verschijningsvorm de geschiedenis ontrolt is veelzeggend: “De zachtaardigen (zij die het Lam volgen) bepalen uiteindelijk de loop van de geschiedenis. Niet de sterken, de wereldrijken, de daders. Niet de wolven, maar de leerlingen van het Lam.”

In hoofdstuk 6 en 7 gebeurt nog iets rondom de martelaren: ondanks dat ze voor Gods troon staan, verlangen ze naar gerechtigheid en speelt het trauma soms nog op. Hier worden ze ook in erkend. Hoe zien de vindicatie en rehabilitatie die zij krijgen eruit? “Ze mogen dicht bij God zijn, vooraan staan; God wil bij hen wonen; ze zullen niet meer lijden; en God zal alle tranen van oude pijn uit hun ogen wissen. Het beschrijft een toestand van erkenning, van genezing, van vrede. Van macht zelfs: zij zullen als koningen heersen op aarde (5:10) En ja, misschien spelen oude trauma’s nog op, maar God is erbij: Hij zal alle tranen uit hun ogen wissen.”

Vragen voor de kerk

Tot slot geeft Drost de aanwezigen drie kernvragen mee om de Bijbel hierin na te volgen in de gemeenten. “Allereerst: hoe lezen we de Bijbel? Vertellen we in preken hoe God opkomt en een getuige is voor hen die kapot zijn? En dat als een lid van het lichaam lijdt alle leden lijden? Hoe benadrukken we de traagheid in de Bijbel in een snelle, oplossingsgerichte tijd? Ten tweede: hoe luisteren en kijken we? Zijn we getuige bij pijn en trauma? En bij herstel? Hoe zien we het potentieel in ons als geknakte mensen? Of zien we getraumatiseerden vooral als zwak, als niet gelovig genoeg, et cetera? Omdat we te snel en te graag naar de overwinning willen? En ten derde: hoe vormen we heilzame praktijken, waarin kwaad kwaad genoemd wordt en waarin er tijd is om bij het ongemak van de lange weg van traumaherstel te zijn? Om het samen uit te zitten? En om de kleine stapjes te zien en te vieren? En nog het meest spannend: de kerk is een plaats waar daders en slachtoffers samen komen om het brood breken en nieuw leven te vieren. Hoe kunnen we dit doen zonder allerlei pijn, chaos, ongemak en vragen onder het kleed te vegen?”

• Lees hier de hele lezing terug (pdf)

Na de lezingen hadden de aanwezigen via een workshop, groepsgesprekken en een plenair gesprek volop de ruimte om met elkaar door te praten en door te denken over het onderwerp. De dag werd afgesloten met een viering.

Gerdien Karssen,
Communicatiemedewerker Unie-ABC